Beogradska saga
Klaudio Magris
Teško je reći gde je i s koje strane Beograd, uhvatiti mnogoliki identitet i čudesnu vitalnost ovog neverovatnog grada koji je toliko puta bio uništen i toliko puta iznova rođen, brišući tragove svoje prošlosti.
Beograd, 2. maja 2015.
Stanislav Ježi Lec, poljski humorista, gledajući jednom iz Pančeva desnu obalu Dunava, ka Beogradu i tvrđavi Kalemegdan, rekao je da se tamo gde se nalazio, na levoj obali, još osećao kao kod kuće, unutar granica svoje stare habzburške monarhije, a da je s druge strane reke za njega počinjalo inostranstvo, tuđinska zemlja. Dunav je, uistinu, predstavljao granicu između austrougarskog carstva i kraljevine Srbije; godine 1903. stric bake Anke, gardista kralja Aleksandra Obrenovića, odbacio je, nekoliko časova pre atentata na vladara – za koji je, prethodno, saznao, ali se nije usudio ni da mu se suprotstavi, niti priključi – uniformu, skočio u Dunav, nešto dalje nizvodno prihvatili su ga mađarski carinici i proživeo je ostatak života, kao srpski dezerter osuđen na smrt, u Beloj Crkvi, pod zaštitom dvoglavog orla.
Andžej Kušnjevič, poljski pripovedač koji je u svojim romanima saučesničkom i sablasnom poezijom izrazio raspad dvojne monarhije, prenosi ove reči poistovećujući se sa emotivnom i zamišljenom tačkom gledišta svog kolege i sunarodnika; i on se pojavljuje na toj izgubljenoj granici koja je za njega i dalje granica vlastitog sveta: Beograd je, za Leca i Kušnjeviča, s druge strane.
Teško je reći gde je i s koje strane Beograd, uhvatiti mnogoliki identitet i čudesnu vitalnost ovog neverovatnog grada koji je toliko puta bio uništen i toliko puta iznova rođen, brišući tragove svoje prošlosti. Beograd je bio veliki u mnogim vremenima, ali svako doba njegove veličine, piše Peđa Milosavljević u svojoj izjavi ljubavi kameleonskoj prestonici, „a disparu avec une rapidité stupéfiante“. Istorija i prošlost Beograda ne žive toliko u malobrojnim preživelim spomenicima, koliko u njegovom nevidljivom supstratu, doba i kulture opali poput istrunjenog lišća na zemlji, raznorodni, slojeviti i plodni humus gde uranja svoje korenje ovaj mnogostruki grad koji se neprestano obnavlja i kojeg je njegova književnost često predstavljala kao kovnicu preobražaja.
U Beogradu bi potomak dunavskog carstva morao da se oseća unutar vlastitih granica duše, kod kuće. Ako je Slovenija danas najnepatvoreniji austrijski predeo, Jugoslavija – i u njeno ime, njena prestonica što održava zahtevnu i centrifugalnu ravnotežu – jeste naslednica dvoglavog orla, njegove nadnacionalne i složene države, posredničke uloge onog što se nalazi između Istoka i Zapada, između različitih ili sučeljenih svetova i političkih blokova. Jugoslavija je uistinu višenacionalna država, odnosno sačinjena od više nacija nesvodivih na jednoznačnu ili dominantnu dimenziju; poput pojma „Austrijanac“, možda je i pojam „Jugosloven“ muzilovski imaginaran, označava apstraktnu snagu ideje, a ne akcidentalnu realnost stvarnosti, i rezultat je oduzimanja, činilac što ostaje kada se oduzme svaka nacionalnost ponaosob, zajednički svakoj od njih, ali ni s jednom istovetan.
Maršal Tito je sve više ličio na Franju Josifa, izvesno ne zbog toga što je ratovao pod njegovim barjakom u Prvom svetskom ratu, već zbog svesti ili želje da preuzme njegovo nadnacionalno dunavsko nasleđe, kao i leadership. Ipak, odnosno, štaviše, prevashodno je Đilas, veliki jeretik titoističkog režima, postao gotovo zvanični predstavnik stare Mitelevrope, jedan od najautoritativnijih i bezmalo mitskih glasova njenog ponovnog otkrivanja, vraćanja kao političko-kulturne zamisli i možda, čak, i pomirljive idealizacije. Nalik onom habzburškom, jugoslovenski mozaik je danas istovremeno i veličanstven i ugrožen, ima veoma značajnu ulogu u međunarodnoj politici i usredsređen je na obuzdavanje i izigravanje vlastitih unutrašnjih rastačućih poriva; njegova postojanost je neophodna evropskoj ravnoteži i njegov mogućni raspad bio bi po nju poguban, kao što je raspad dvojne monarhije bio po jučerašnji svet.
Beograd izmiče portretisanju, njegovi preobražaji mogu se živeti ili pre prizivati u svest nego opisivati. Momo Kapor, jugoslovenski pedesetogodišnji pisac, ispripovedao je u romanu Foliranti, iz 1974, sagu Knez Mihailove, najlepše i epske ulice prestonice, kao i zbunjene generacije koja je, između pedesetih i sedamdesetih, izgubila mladost i život u vrtlogu starog Beograda što nestaje, i novog, štaviše, novih i kratkotrajnih Beograda što se rađaju, opčinjavaju i sami nestaju u sve bržem ritmu istorije i društva. Njegove „folirante“ – one što se pretvaraju – gutaju obećanja što ih život raspali na tren u teatru sveta Knez Mihailove, između preživelih ideoloških krutosti i šljokica zapadnog blagostanja, bolnih istina i odocnelih zavođenja osećanja, prećutkivane krize socijalizma i celuloidnih mitova. Svojom knjigom Kapor je ispisao malo Sentimentalno vaspitanje posleratnih nadanja i snova u zemlji koja je isturena i katkad izolovana izvidnica Trećeg sveta: Beograd je ambijent te vrteške razočaranja, ali i života što se kroz njih obnavlja i začuđenosti koje njegovo iščezavanje – poput odvažnog hoda Mime Laševski, manekenke iz Knez Mihailove – ostavlja za sobom.
Prevod sa italijanskog: Snežana Milinković
(iz knjige Klaudija Magrisa, Dunav, Arhipelag, Beograd, 2014)